Η μάχη της Αλφαβήτας κατά την Επανάσταση του '21

Όπως ήταν αναμενόμενο, με το που έπεσαν οι πρώτες ντουφεκιές ο ελ­ληνισμός βρέθηκε αντιμέτωπος με το πρόβλημα της αγραμματοσύνης του. Έπρεπε, μαζί με την επανάσταση, να αρχί­σει και τον αγώνα για τη μόρφωση του! Να ανα­λάβει την ευθύνη της Ιστορίας του, το βάρος τού παρελθόντος του, να αντιμετωπίσει το παρόν και το μέλλον του. 

Τα ελληνόπουλα, η νέα αυτή γένια των Ελλήνων, που - αν όλα πήγαιναν κα­λά - θα ζούσε ελεύθερη, έπρεπε επειγόντως να
μάθουν γραφή και ανάγνωση. Έτσι, ένα από τα πρώτα σοβαρά προβλήματα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι πρωτεργάτες της Επανάστα­σης ήταν και αυτό της βασικής εν πρώτοις εκ­παίδευσης των ελληνοπαίδων.

Ήδη από τα προ­επαναστατικά χρόνια είχε επιδειχτεί ιδιαίτερη μέριμνα για την παιδεία και θα έλεγε κανείς ότι είχαν μπει τα πρώτα θεμέλια μιας στοιχειώδους εκπαίδευσης. Με την έναρξη της Επανάστασης του Έθνους πολλοί ήταν εκείνοι που έσπευσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην εκπαι­δευτική θωράκιση του ελληνισμού.

Έτσι, μια σει­ρά εκπαιδευτικών πατριωτών έσπευσαν, άλλοι στα
στρατόπεδα και άλλοι στις διοικητικές περι­φέρειες της χώρας, προκειμένου να διδάξουν τα πρώτα γράμματα, συμβάλλοντας στην εκπαιδευ­τική συγκρότηση της χώρας. Ήδη μετά τον πρώ­το χρόνο της επανάστασης, το 1822, η χώρα εί­χε αποκτήσει τα πρώτα οκτώ «Μινιστέρια», όχι όμως και «Μινιστέριον Παιδείας», πράγμα που έκανε έξαλλο τον Αδαμάντιο Κοραή. Ωστόσο, τη μέριμνα για την εκπαίδευση την είχε αναλάβει το υπουργείο Εσωτερικών. Στη Β' Εθνική Συνέλευση του Άστρους (1823) αποφασίστηκε «συστηματικώς να οργανωθή η εκπαίδευσις της νεολαίας, και να εισαχθή καθ' όλην την Επικράτειαν η αλληλοδιδακτική μέθοδος από την Διοίκησιν». Στα σχολεία που οργανώνονταν, διδάσκονταν τα στοιχειώδη γράμματα.

Στο μεταξύ, όπως ήταν φυσικό, η επιθυμία μιας απαιτητικότερης παιδεί­ας έγινε γενικότερο αίτημα, αν και δεν υπήρχαν αντικειμενικά οι δυνατότητες αυτό να αντιμετω­πιστεί θεσμικά. Μαζί με κάποιες ατομικές πρω­τοβουλίες που εισήγαγαν δίπλα στη γραφή και την ανάγνωση, τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελλη­νικών, της Ιστορίας και της Φιλοσοφίας,
συστή­θηκε το 1824 (11 Ιουλίου) το Βουλευτικό Σώμα και με ψήφισμα κατάρτισε πενταμελή επιτροπή υπό την προεδρία του Άνθιμου Γαζή, προκειμέ­νου να συντάξει ένα μελετημένο σχέδιο οργά­νωσης «της κοινής παιδείας του έθνους». Τρεις ήταν οι βασικοί άξονες αυτού του προγράμμα­τος: Ο πρώτος περιλάμβανε την «προκαταρκτι-κήν και δημώδη, δια της οποίας ο μαθητής να δι­δάσκεται μόνον το να διαβάζη, γράφη και λογα-ριάζη». Ο δεύτερος προέβλεπε Λύκεια, τα οποία θα ιδρύονταν σε όλες τις πρωτεύουσες των νο­μών, και εκεί θα δίδασκαν συστηματικά «την προπατορικήν γλώσσαν, την λατινικήν και την γαλλικήν» και τα στοιχειώδη μαθήματα των θετι­κών επιστημών και της φιλοσοφίας. Τέλος, προ­βλεπόταν «έν τουλάχιστον πανεπιστήμιον εμπε-ριλαμβάνον τους τέσσερας κλάδους της επιστη­μονικής παιδείας, ήγουν θεολογίας, φιλοσοφίας, νομικής και ιατρικής». Φυσικά, αυτή η εκπαιδευ­τική ιεράρχηση με τις επικρατούσες συνθήκες δεν συνιστούσε παρά ένα όνειρο· οι προσπάθει­ες επικεντρώθηκαν στον πρώτο από τους τρεις άξονες παιδείας.

Χαρακτηριστικό γεγονός είναι ότι το διδασκαλείο του Άργους σε διάστημα μό­λις έξι μηνών είχε καταφέρει να κάνει τους 150 μαθητές του να «διαβάζουν, να γράφουν και να λογαριάζουν»! Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η κυβέρνηση αδυνατούσε να πληρώσει τους δα­σκάλους, πράγμα που το αναλάμβαναν οι κοι­νότητες και τα μοναστήρια. Είναι συγκινητικό το γεγονός, και δυστυχώς δεν μας έγινε μάθημα, ότι όλοι οι κάτοικοι προσέφεραν με ιδιαίτερο εν­θουσιασμό τον οβολό τους για να μορφωθούν τα παιδιά τους! Ας σημειώσουμε ότι ο Βαρβάκης με δωρεά του συνέβαλε ώστε να κτιστεί το πρώτο κεντρικό σχολείο στο Άργος, που αποτελούσε τότε διοικητική έδρα.

Υπό την προστασίαν του Βουλευτικού

Στην Εθνική Συνέλευση του Άστρους είχε ορι­στεί με συνταγματική διάταξη ότι «η δημόσιος εκπαίδευσις είναι υπό την προστασίαν του Βου­λευτικού». Το Βουλευτικό με δυο λόγια καθιέρω­νε τον θεσμό τού «Εφόρου της Παιδείας και της ηθικής ανατροφής των παίδων». Πρώτος έφο­ρος υπήρξε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, τον οποίο ωστόσο πολύ σύντομα διαδέχτηκε ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, όταν ο πρώτος κλήθηκε για να δι­δάξει ως καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία.

Στον ρόλο του εφόρου, ο Κωνσταντάς ανέπτυξε αξι­όλογη δραστηριότητα συμβάλλοντας αποφασι­στικά στην ίδρυση και λειτουργία νέων σχολεί­ων, όπως και στο πρόβλημα της μισθοδοσίας των δασκάλων αλλά και την προμήθεια διδακτι­κών βιβλίων και εποπτικών οργάνων. Μέχρι την αντικατάστασή του από την κυβέρνηση του Κα­ποδίστρια, κατάφερε να συντάξει έναν νέο ορ­γανισμό για την εκπαίδευση και να επισκεφτεί αυτοπροσώπως τα σημαντικότερα σχολεία της επικράτειας προκειμένου να τα «μεταρρυθμί­ση και διατάξη επί τω κρείττον και ευμεθόδως εις ταχείαν και ορθήν εκπαίδευσιν της νεολαίας της Ελλάδος». Στις 10 Φεβρουαρίου του 1925 δημοσιεύτηκε το περίφημο και ιδιαίτερα ση­μαντικό για την πρωτοφανή του πληρότητα δι­άταγμα «περί αρμοδιοτήτων, χρεών και δικαιω­μάτων του Εφόρου Παιδείας».

Αλληλοδιδακτικά σχολεία στην Αθήνα

Με την έγκριση του Βουλευτικού, η κοινότη­τα των Αθηνών αποκτούσε, εκτός από το ήδη υπάρχον αλληλοδιδακτικό της σχολής Ντέκα, ένα ακόμα στο τζαμί του Σταροπάζαρου, επί­σης το «σχολείο των επιστημών» στο τζαμί του Ροδακιού, καθώς και δημόσια βιβλιοθήκη στο τζαμί της Κολώνας. Ο διδάσκαλος της Αθήνας Γ. Γεννάδιος τον Ιανουάριο πληροφορεί τον ήδη περιοδεύοντα Κωνσταντά ότι το πρώτο αλληλοδιδακτικό των Αθηνών έχει χωρητικότητα για 132 μαθητές, ενώ σε αυτό φοιτούν πάνω από 250! Το σχολείο αυτό το συντηρούσε οικονομι­κά ο στρατηγός Γκούρας, ίσως επειδή ο ίδιος εί­χε μείνει αγράμματος. Το φθινόπωρο του 1825 τα σχολεία της Αθήνας τα αναλαμβάνει μαζί με μια σχολή για τα «κοράσια» η Φιλόμουσος Εται­ρεία των Αθηνών. Έτσι, από το 1825 και έπει­τα, στην Αθήνα λειτουργούν συνολικά πέντε σχολεία. Συγκεκριμένα, λειτουργούν: το αλλη­λοδιδακτικό «σχολείον της νέας παιδαγωγίας» με μαθητές προχωρημένους και δάσκαλο τον Συνέσιο Σμυρναίο, το έτερο αλληλοδιδακτικό όπου δίδασκε ο Νεοφ. Νικητόπουλος, ο οποίος διηύθυνε συγχρόνως και το «σχολείον των κο­ρασίδων», το σχολείο ελληνικής γλώσσας, με δάσκαλο τον Διον. Σουρμελή, το σχολείο «υψη­λότερων μαθημάτων» της ελληνικής γλώσσας με δάσκαλο τον Ιωάννη Ειρηναίο, όπου διδα­σκόταν και η ιταλική γλώσσα, και το σχολείο «ιστορίας και φιλοσοφικών επιστημών» με δι­δάσκαλο τον Γ. Γεννάδιο. Τα σχολεία αυτά απο­τελούσαν καύχημα και «ήσαν η χαρά των Ελλή­νων»!

Η έκθεση Κωνσταντά

Όπως ήδη είπαμε, ο Κωνσταντάς είχε επιφορ­τιστεί από την κυβέρνηση να αποκτήσει μια γε­νική αντίληψη για την κατάσταση της παιδείας στην αγωνιζόμενη χώρα. Εν μέσω του απελευθερωτικού αγώνα, η κυβέρνηση είχε στις προ­θέσεις της να ιδρύσει σε όλες τις πρωτεύουσες των επαρχιών από μια κεντρική σχολή αλλη­λοδιδακτικής μεθόδου και μια ανώτερη σχολή γραμματικής και στοιχείων θετικών επιστημών. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην κεντρική σχολή αλληλοδιδακτικής του Άργους αποστέλλονταν από κάθε επαρχία δυο με τρεις καλοί στη γλώσ­σα νέοι προκειμένου να εκπαιδευτούν.

Έτσι, η σχολή αυτή λειτουργούσε ταυτόχρονα και σαν σχολή εκπαίδευσης δασκάλων. Σε γενικές γραμμές, παρά τις αξεπέραστες αντικειμενι­κές δυσκολίες που υπήρχαν, οι προσπάθειες να στηθεί ένα στοιχειώδες εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να θεωρηθούν επιτυχείς. Παράλληλα με το Άργος και την Αθήνα, υπήρχαν και στη νησιω­τική Ελλάδα σχολεία που λειτουργούσαν ικανο­ποιητικά. Μάλιστα, η νησιωτική Ελλάδα διέθετε καλύτερα σχολεία. Ξεχωρίζουν αυτά των Τήνου, Σίφνου, Πάρου, Νάξου και κυρίως η σχολή της Πάτμου, στην οποία η κυβέρνηση φιλοδοξούσε να αποδώσει την παλιά της (αρχαία) φήμη. Φυ­σικά και στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας όπου υπήρχε η δυνατότητα, ιδρύθηκαν και λειτούργησαν σχολεία που μόρφωσαν την πρώτη γενιά των ελεύθερων Ελλήνων.
topontiki.